ویژگیهای تحریر الوسیله امام
تحریرالوسیله مهمترین رساله فتوایی امام خمینی در عبادات و معاملات به زبان عربی است. این کتاب، جامعِ ابواب فقه به صورت غیراستدلالی است و اصطلاحات و نظریات دقیق فقهی در آن با عباراتی ساده بیان شده است. تحریرالوسیلة حاشیه امام خمینی بر وسیلة النجاة تألیف سیدابوالحسن اصفهانی (متوفی 1365) است و وسیلة النجاة حاشیة اصفهانی بر ذخیرة الصالحین تألیف سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی (متوفی 1337) است.
امام خمینی که وسیلة النجاة را اثری مهم می دانست، در دوران اقامت در قم بر آن حاشیه نگاشت. احترام نویسنده به مرجع وقت، آیت الله العظمی بروجردی (متوفی 1340ش )، مانع از چاپ و انتشار این اثر شد، اما بعدها به طور جداگانه و چند بار نیز همراه با وسیلة النجاة به چاپ رسید. تبعید امام خمینی به شهر بورسای ترکیه در 1343ش فرصتی فراهم آورد تا نویسنده آنطور که خود می گوید از فراغتش در حدود یازده ماه اقامت اجباری در آن شهر برای وارد کردن حاشیة مذکور در متن وسیلة النجاة استفاده کند و آن را تحریرالوسیله بنامد.
معظم له در آغاز آن مینویسد: در زمانهای گذشته، کتاب وسیلة النجاة نوشته السید الحجة فقیه الاصفهانی ـ قدّس سرّه ـ را حاشیه نمودم و هنگامی که در اواخر جمادیالثانی سال 1384 ق (13 آبان 1343 ش) به دنبال وقایع تأسفانگیز و دردناکی که بر اسلام و مسلمانان وارد آمد ـ و شاید تاریخ به ثبت آنها بپردازد ـ از قم به بندر بورسا یکی از شهرهای ترکیه تبعید شدم و در آنجا تحت نظر قرار گرفتم، با فراغت بال و آسودگی خیال در مقام آن برآمدم که حواشی را به صورت متن مستقلی درآورم تا استفاده از آن آسان تر باشد و اگر خداوند توفیق دهد، مسائل مورد نیاز روز را نیز بر آن بیافزایم.
امام خمینی پس از تبعید از ترکیه به عراق و اقامت در نجف، مسائل مربوط به حج، نماز جمعه، دفاع، امر به معروف و نهی از منکر، قضا، شهادات، قصاص و دیات و نیز بسیاری از مسائل مبتلابه را که در دوران اقامت در قم تدریس کرده بود، به تحریرالوسیلة افزود. این اثر، گذشته از مشتمل بودن بر نظریات امام خمینی، دو تفاوت کلی با وسیلة النجاة دارد. از یکسو برخی مسائل غیرمبتلابه آن حذف شده و از سوی دیگر مسائل مبتلابه زیادی بر آن افزوده شده است. سیدابوالحسن اصفهانی نیز مسائل مورد ابتلا را مطرح کرده بود، اما امام خمینی آنها را بسط داد. در مجموع ، اضافات تحریرالوسیلة نزدیک به یک سوم کل کتاب را دربر می گیرد. مسائل مستحدثة تحریرالوسیلة شامل مباحث بیمه، سفته، سرقفلی، عملیات بانکی، بلیت بخت آزمایی، تلقیح مصنوعی، تشریح، پیوند اعضا، تغییر جنسیّت، رادیو و تلویزیون و برخی مسائل متفرقه است که در آخر کتاب جای دارد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قضات دادگستری برای رفع خلا قانونی از تحریرالوسیلة به عنوان متمم قانون استفاده می کردند که با قانونی شدن استفاده از آرای مشهور فقها (اصل 167 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ) و توسعه نِطاق مرجعیت امام خمینی و انطباق اکثر آرای او با آرای مشهور فقها، این کتاب در دادگاهها و محافل علمی مورد توجه و مراجعه بیشتر قرار گرفت .
کتاب تحریر الوسیله، از بدو تألیف تاکنون بارها از سوی فقیهان معاصر مورد شرح، ترجمه، حاشیه و تلخیص قرار گرفته است. این کتاب پس از تالیف به یکی از کتب مبنایی حوزه علمیه مبدل شده و حواشی مهمی از سوی علمای فاضلی نظیر آیتالله فاضل لنکرانی، آیتالله یوسف صانعی، آیتالله علی مشکینی اردبیلی، آیتالله مکارم شیرازی، آیتالله ابوطالب تجلیل تبریزی و آیتالله علوی گرگانی بر آن نگاشته شده است.
گستردهترین شرح تحریرالوسیله توسط آیتالله محمد فاضل لنکرانی با نام تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله نگاشته شد که در 27 جلد به چاپ رسیده است.کتاب «تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله» که تاکنون حدود 20 جلد آن در چاپهاى متعدد منتشر شده، اکنون با بازبینى دیگرى و با چاپى وزین و چشم نواز، برخى از جلدهاى آن منتشر شده است.تاکنون کتاب طهارت، نجاسات، صلاة، حج (5 جلد)، اجاره، حدود، وقف، مضاربه، دیات، قصاص و... از این مجموعه منتشر شده است.
در ادامه به برخی از سخنان علماء و بزرگان درباره تحریر الوسیله و ویژگیهای آن اشاره میشود:
آیت الله جوادی آملی
این کتاب میوه شجره طوبای حوزه علمیه قم است که این درخت طراوت را آیتالله العظمی حائری بنا نهاد و آیت الله العظمی بروجردی آن را کاملاً آبیاری کرد و آیات و مراجع بزرگوار دیگری در حفظ و حراست او کوشیدند، میوه این مجموعه شد، امام راحل و شجرهی طیبهای که ایشان آن را برپا داشتند، که برکات فراوانی داشت که یکی از آنها تحریر الوسیله است. (1)
«عروه» در فضایی که دین منهای سیاست و وارد حکومت نشده بود، نیاز مراجع نجف، قم و علمای بلاد را تأمین میکرد اما اگر دین بخواهد حکومتی داشته باشد، عروه کافی نیست چرا که مسائل تجارت، معاملات، قصاص، حدود، دیات، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر که مسائل ضروری یک نظام و حکومت است را ندارد مخصوصاً ولایت فقیه که گویا مرحوم سیّد اصرار داشت متعرّض آن نشود، نه در تعلیقاتشان از ولایت فقیه خبری هست، نه در جای دیگر.
بالأخره نظام، قصاص، حدود، دیات و تعزیرات میخواهد اما این خلأ قطعی عروه بود که نمیتوانست و نمیتواند وارد نظام بشود.
مرحوم آقا سیّدابوالحسن (رضوان الله علیه) احساس کرد که در عروه خلأیی هست لذا برای جبران آن، بخشهای عبادات را در وسیله کم ذکر کرده و بخشهای معاملات را تا حدودی بازتر کرد یعنی خیلی از چیزهایی که مرحوم سیّد در عروه نیاورده، ایشان ذکر کردند. مجموعه عروه مرحوم آقا سیّدمحمدکاظم و وسیله مرحوم آقا سیدابوالحسن، شبیه ایضاح فخرالمحقّقین و جامعالمقاصد است که بتواند قواعد علامه را شرح کند اما امام(رضوان الله علیه) هم خلأ عروه را تأمین کرده، هم خلأ وسیله را و هم مسائل مستحدثه را بر آنها اضافه کرد تا به صورت تحریرالوسیله در آورد.
خدا امام را با انبیا محشور کند، حالا چه کسی به ذهن او انداخت که شما یک دوره فقه روز بنویس نمی دانم اما وقتی حکومت اسلامی شد هیچ لنگی احساس نمیشد، یعنی هم نیاز دستگاه قضایی را حل میکرد، هم مشکل شورای نگهبان را حل میکرد، هم آموزش قضایی را سامان می داد. بنابراین تحریرالوسیله کتابی بود که به نظام خدمت کرد و امروز هم خدمت میکند و امام با دست پر وارد صحنه شد با یک دست سیاست، با یک دست دیانت.
حجةالاسلام والمسلمین محمدجواد فاضل
مرحوم والد ما درسی را شروع کردند که ساواک اجازه نداد، لذا ایشان فرمودند، خدای تبارک و تعالی فکر خیلی بزرگی را در ذهن من قرار داده و میخواهم کار بزرگی را انجام دهم. همچنین میفرمودند، در فکر بودم که بهعنوان شاگرد امام خمینی چه خدمتی میتوانم به حضرت امام بکنم، بهترین خدمت را در این دیدم که شرحی را بر کتاب تحریرالوسیله حضرت امام بنویسم. کسی میتواند بر تحریر امام خمینی شرح بنویسد که کاملاً با مبانی امام آشنا باشد؛ باید شرح را کسانی بنویسند که در اصول و فقه امام کاملاً متبحر باشند. (2)
حجت الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی
تحریرالوسیله دارای متنی فتوایی و فقهی است اما امام خمینی(ره) در لابلای آن نکات اخلاقی خاصی را مطرح کرده اند. بیشترین حساسیت ایشان در خصوص حیله های شرعی بوده و هر جا باب حیله در شرع مطرح شده حساسیت های امام نیز مشاهده می شود. امام راحل پس از نگارش تحریر نیز فتاوای مهمی داشته اند و برخی از آنها را نیز از روی مصالحی در این کتاب ذکر نکرده است، بنابراین نظر برخی که تحریرالوسیله را سقف فقه امام خمینی(ره) می دانند صحیح نیست. زمانی که مصوبه اراضی موات در مجلس در جریان بود نظر امام خمینی(ره) در تحریرالوسیله موجب ابطال این مصوبه شد.
آیتالله سید حسین موسوی تبریزی
حضرت امام در تحریرالوسیله یک دوره فقه را آوردند و مسائل مستحدثه را هم در پایان نوشتند. البته مرحوم شیخ حسین حلی قبل از امام مقداری از مسائل مستحدثه را در نجف نوشته و چاپ کرده بود، ولی حضرت امام گستردهتر مسائل متعددی را متعرض شده بودند. نکاتی که در تحریرالوسیله هست، نشاندهنده دقت زیاد حضرت امام میباشد. بعد از انقلاب، من از اولین قضاتی بودم که وارد قضاوت شدم و تنها چیزی که در دست من بود، تحریرالوسیله بود و ما میخواستیم فتوای امام را عمل کنیم. چون قوانین مدنی سابق خیلی خوب بود، ولی قوانین جزایی جامع نبود و نقص داشت و گاهی هم خلاف شرع بود. لذا برای ما تحریرالوسیله مهم بود و امام هم اجازه داده بودند که به آن عمل شود. به هر حال تحریرالوسیله کتاب جامع و در همان حال کتاب مختصری است که مناسب است برای طلاب کتاب درسی شود.
آیتالله مۆمن
حاشیه امام بر وسیله و عروه در زمان آیتالله بروجردی نوشته شده بود ولی هر دو بعد از فوت مرحوم آیتالله بروجردی چاپ شد. پس از شروع مبارزات حضرت امام که منجر به تبعید ایشان به ترکیه شد در بورسا از فراغتی که داشتند استفاده کردند و حواشی خودشان را بر متن وسیله اضافه کردند و کتبی هم که در وسیله وجود نداشت نوشتند و کتاب تحریر الوسیله را تهیه کردند و این مطلب را در اول تحریر الوسیله بیان فرمودهاند.
تا آنجایی که در ذهنم هست وسیله مرحوم سید تا کتاب ارث بیشتر ندارد؛ البته ارث را هم کامل نیاورده، بقیه کتب بعد از ارث که الان در تحریر الوسیله موجود است را حضرت امام خودشان اضافه کردهاند.
پس از فوت مرحوم آیتالله بروجردی حضرت امام رساله توضیح المسائل نداشتند و مقلدین ایشان دسترسی به فتاوای ایشان نداشتند، لذا برخی از ارادتمندان امام درصدد برآمدند که رسالهای فارسی تهیه کنند به همین جهت وسیله مرحوم سید با حواشی حضرت امام را بین چند نفر از شاگردان ایشان تقسیم کردند تا برخی مسائل مبتلابه از روی وسیله و حاشیه ایشان ترجمه شود که قسمتی از آن را نیز به بنده دادند که یادم هست امام بر روی کاغذهای معمولی با خط بسیار زیبایی حواشی خودشان را مرقوم فرموده بودند و بنده هم چند تا مسئله از روی آنها آماده کردم و با مسائل دیگری که دوستان دیگر آماده کرده بودند بصورت "نجاةالعباد" به چاپ رسید.
آیتالله موسوی بجنوردی
آیتالله موسوی بجنوردی درباره نقش و تأثیر تحریر الوسیله در تهیه قوانین در نظام جمهوری اسلامی میگوید: در تحریر الوسیله بحث جهاد نیامده چون امام جهاد ابتدایی در عصر غیبت را جایز نمیدانست، بحث عبید و اماء هم نیامده که نکتهای دارد اما آوردن احکام امر به معروف و نهی از منکر خیلی صدا کرد. چنانکه با نوشتن مسائل مستحدثه که قبلاً در قم مسائلی از آن را تدریس هم کرده بودند، عملاً عنصر زمان و مکان را در اجتهاد تأثیر دادند.
وقتی در شورای عالی قضایی بودم امام فرمودند قوانین را بررسی کنید تا طبق اسلام باشد. به من فرمودند شما با مبانی من آشنا هستید و این کار را بکنید؛ من با زحمت و وقت گذاشتن زیاد قوانین لازمه را تهیه میکردم و در شورای عالی قضایی و کمیسیون قضایی مجلس و هیأت دولت به تصویب میرسید و کارگشایی میکرد.
پی نوشت:
1. سخنرانی حضرت آیةالله جوادی آملی در همایش«تحریرالوسیله، شروح و تعلیقات»
2.همان
منابع:
تاریخ ایرانی
پایگاه اطلاع رسانی جماران
تهیه و فرآوری: عبداله فربود، گروه حوزه علمیه تبیان